Biskup sandomierski Krzysztof Nitkiewicz spotkał się 28 stycznia 2010 roku z prof. dr. hab. Janem Ptakiem i dr. Tomisławem Giergielem, którzy poinformowali go o zidentyfikowaniu w bazylice katedralnej w Sandomierzu fryzu heraldycznego z okresu bitwy pod Grunwaldem. Odkrycie było tematem ostatniego zebrania Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Zamieszczamy poniżej informację obu badaczy.

Prace nad renowacją prezbiterium w katedrze Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Sandomierzu przeprowadzane wiosną 2008 r. poza odsłonięciem nieznanych dotąd fragmentów polichromii w stylu bizantyńskim fundowanych przez Władysława Jagiełłę, przyniosły także ważne odkrycie z zakresu heraldyki i nauki o znakach państwa i władzy. Po odsunięciu stalli na północnej ścianie ukazało się zakrytych dotąd zapleckami dziewięć tarcz herbowych umieszczonych w jednym rzędzie obok siebie. Fryz heraldyczny, umieszczony 3,65 m nad posadzką prezbiterium, rozciąga się na długości 6,70 metra. Namalowany był z zamysłem jako element całości kompozycji, wykonany tą samą co ona techniką, w tym samym czasie co reszta polichromii. Jego stylizacja posiada wysokie walory artystyczne, kompozycyjne, komunikatywne i formalne.

Identyfikacja herbów pozwoliła na stwierdzenie, iż na fryzie umieszczono jeden herb państwowy (Orzeł Biały), trzy dynastyczne (Pogoń, Podwójny Krzyż i herb cylejski) oraz pięć herbów ziemskich: sandomierski, ruski, dobrzyński, kujawski i wielkopolski. W ten sposób ukazano, w postaci monumentalnej, oficjalny zestaw składników idei państwowej. Interesującym i bardzo rzadkim zabytkiem jest herb cylejski, należący do Anny żony Władysława Jagiełły w latach 1403-1416. Wiąże on moment fundacji całych fresków na jej lata panowania. Anna zapisała się jako małżonka wspierająca króla w zmaganiach z Krzyżakami, zwłaszcza na polu dyplomatycznym.

Miejsce umieszczenia fryzu w całym zespole malowideł i wnętrzu kolegiaty, ich forma, wielkość i treść mówią, że odkryty został fragment królewskiej przestrzeni ceremonialnej, dodajmy, że dotkliwie nieoświetlonej w polskich źródłach średniowiecznych. Poprzez usytuowanie symboli królewskich w świątyni władza monarchy doznawała sakralizacji. Nie przypadkowo więc fryz został umieszczony u podnóża sceny dominującej w całym prezbiterium (Zaśnięcie Marii), w ten sposób wiążąc z tą sceną ideę regnum. Odkryty fryz należy interpretować łącznie ze sceną Rozesłania Apostołów namalowaną dokładnie naprzeciw, na południowej ścianie prezbiterium kolegiaty. Owa scena została zaplanowana w związku z konkretnym zapotrzebowaniem religijno-patriotycznym i politycznym. Tworzyła oprawę do obchodów święta Rozesłania Apostołów, uroczyście obchodzonego w każdą rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem. Okazją do włączenia fryzu do scen religijnych (całości kompozycji) mogły być wydarzenia szczególne. Takim było niewątpliwie przekazanie kolegiacie zdobytych na Krzyżakach figur drewnianych z Dzierzgonia i krzyża (relikwiarza) z Brodnicy oraz uczestniczenie w nabożeństwie dziękczynnym. Dary te były częścią Jagiełłowej akcji propagandowej w okresie tużpowojennym. Były oprawą dla wydarzeń sandomierskich, o których źródła pisane milczą, stanowiących odpowiednik uroczystości krakowskich po powrocie króla z wojny. Prezbiterium kolegiaty stanowiło dla nich odpowiednią scenę. Za możliwych kontynuatorów, którzy czerpali wzór z fryzu sandomierskiego, można uznać fundatorów podstawy relikwiarza Drzewa Krzyża Świętego w katedrze sandomierskiej. Umieszczono tam herb ziemi sandomierskiej o takim samym kształcie, jak na fryzie: na tarczy dwudzielnej w słup na polu prawym trzy pasy, na lewym zaś pięć gwiazd. Są to jedyne średniowieczne zabytki o przedstawiające taką liczbę gwiazd w tym herbie.

Herby państwowe i ziemskie odkryte w Sandomierzu nie tylko ozdabiały i wskazywały miejsce zasiadania króla (pary królewskiej), ale z pewnością należały do ornamentów królewskich, symbolizujących władzę monarchy, porządek polityczny i ład społeczny w jego państwie - także w aspekcie terytorialnym. Były też wizualnym dialogiem monarchy ze społeczeństwem. Chcąc ocenić wartość odkrytego fryzu dla badań heraldycznych należy podkreślić, że mamy tu do czynienia z jednym z niewielu zachowanych zbiorów polskich herbów państwowo-terytorialnych wykonanych techniką malarską z zastosowaniem barw. Już teraz można stwierdzić, iż jest to najstarszy tego rodzaju zabytek w Polsce i jedyny z epoki średniowieczna. Stanowi punkt wyjścia do badań nad rozwojem polskiej heraldyki państwowo-terytorialnej i jest cennym źródłem kultury heraldycznej, a także ideologii i kultury politycznej.